Het is nu lastig voor te stellen, Angela Merkel als ‘leider van de opstand’. Toch voerde ze in 1999 binnen haar partij de revolutie aan tegen de politiek van de kort daarvoor afgetreden Helmut Kohl, ook wel de Merkel-Putsch genoemd. De CDU verloor in 1998, onder leiding van Kohl, de verkiezingen van Schröders SPD.
‘Der Riese’ (Kohl) raakte daarna in opspraak door zijn rol in een financieringsschandaal binnen de CDU. Die brachten hem en de partij ernstige schade toe. Toch durfde niemand binnen de christen-democraten de politiek van Kohl openlijk af te vallen, behalve een moedige Merkel.
Merkel-Putsch
Nu staat Merkel bekend als een onuitgesproken en voorzichtige politica. Op 22 december 1999 was dat wel anders. Toen publiceerde zij een snoeihard opiniestuk in de Frankfurter Allgemeine over Kohl; “hij heeft door zijn handelen de partij ernstige schade toegebracht.” De huidige bondskanselier schreef over haar oude mentor: “het mag niet zo zijn dat we moeten kiezen tussen ‘fouten toegeven’ of zijn ‘nalatenschap bewaren’. Als het om Helmut Kohl gaat, horen die bij elkaar.”
Merkel was daarmee de eerste prominente CDU’er die de ‘eeuwige kanselier’ Kohl verantwoordelijk maakte voor de misère waarin de partij zich bevond. Het was deze brief die Angela Merkel, ooit nog het ‘meisje van Kohl’, definitief op de voorgrond plaatste in een partij die tot dan toe geen duidelijke kroonprinsen of -prinsessen kende. Zonder deze brief was zij waarschijnlijk geen partijleider en nooit bondskanselier geworden.
Brandbrief
Heel even leek het erop dat een soortgelijke brief Angela Merkel begin dit jaar in de problemen zou brengen. Op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis, half januari van dit jaar, stuurden 44 (van de in totaal 310) CDU/CSU parlementariërs een brandbrief om de bondskanselier in de vluchtelingencrisis op andere gedachten te brengen. “Het land dreigt de stroom vluchtelingen niet aan te kunnen en daarom roepen wij op tot een nieuw migratiebeleid”, stond er in de brief.
Dat werd gezien als een open aanval op de Welkomstcultuur; de open-grenzen-politiek waaraan Merkel inmiddels haar politiek lot had verbonden. Maar omdat de écht grote namen in de partij de brief niet ondertekenden, bleven politieke consequenties uit en bleek ze steviger in het zadel te zitten dan eerder werd aangenomen.
CDU-problemen gemaskeerd
Merkels onaantastbaarheid maskeert echter de structurele problemen binnen de CDU; het gebrek aan een inhoudelijk partijprofiel, nauwelijks aansluiting bij de jonge generatie en het rap vergrijzende en teruglopende ledenbestand. Dezelfde problemen treffen ook de sociaal-democraten. Die partij implodeert echter nu al omdat de onvoorspelbare partijleider Sigmar Gabriel niet in staat is zich van de CDU te onderscheiden en zichzelf als kanselier te presenteren.
Er is geen reden om aan te nemen dat de CDU deze problemen bespaard blijft na vertrek van de huidige bondskanselier. Meer nog dan bij de SPD, wordt de CDU electoraal bedreigt de opkomst van de AfD. De vice-voorzitter van de rechts-populisten Alexander Gauland verwacht dan ook dat “als Merkel dood neervalt, het afgelopen is met de CDU” (die Zeit).
Teflonkanselier
Net als met Helmut Kohl in 1999 is het nu onmogelijk om nu naar de CDU te kijken zonder in de eerste plaats Angela Merkel te zien. De SPD beet zich al drie verkiezingen stuk op het ’teflon’ van de huidige bondskanselier. In de campagnes van 2009 en 2012 waren de populariteitscijfers van de CDU en Merkels regeringen erg laag. Toch is het tot dusver geen enkele politicus gelukt om Merkel te koppelen aan de kleurloze CDU of aan de impopulariteit van de regering.
“We zitten midden in het Merkel-tijdperk”, zei CDU-kroonprinses Julia Klöckner in een interview met Rheinische Post. En haar tijdperk lijkt nog niet voorbij; volgens der Spiegel wil Merkel er nog een termijn als bondskanselier aanplakken. Met haar nog altijd ongekende populariteit en een vooralsnog ontbrekende geloofwaardige SPD-uitdager, ligt de weg voor Merkel open naar een vierde termijn vanaf 2017.
Geen échte opvolgers
Juist in het succes van Merkel schuilt het gevaar voor de christen-democratische partij. Net als met Helmut Kohl in 1999 is het niet duidelijk wie er in de partij in staat is haar erfenis over te nemen. Opnieuw zijn er geen échte kroonprinsen en -prinsessen. Elke rising star in de partij raakt op een of andere manier in de problemen.
Denk aan de huidige minister van Defensie Ursula von der Leyen, die de problemen op haar ministerie niet onder controle kreeg. Julia Klöckner die de deelstaatverkiezingen in Rijnland-Palts verliest en een maandenlange voorsprong op de SPD weggaf of Karl-Theodor zu Guttenberg die in 2011 aftrad als minister van Defensie wegens plagiaat. Het is een veelgehoorde kritiek dat Merkel zich niet of nauwelijks bemoeit met haar toekomstige opvolging en daarmee de structuur binnen de CDU in de war brengt.
Groter dan de partij
Kortom, de CDU ís Angela Merkel geworden. Net als in 1999 met Kohl zitten de christen-democraten weer met een leider die groter is dan de partij. In tegenstelling tot de SPD wordt er in de CDU zelden openlijk gespeculeerd over mogelijke opvolgers en wordt elke discussie over de koers van de partij direct in de kiem gesmoord. Er is simpelweg geen andere koers dan de Merkel-koers. En daarmee gijzelt zij haar eigen partij. Haar populariteit zal de CDU zeker nog een termijn in het zadel houden. Maar wat er daarna komt, blijft volstrekt onduidelijk.
Mogelijke opvolgers Merkel
De vier meest genoemde kroonprinsen en -prinsessen van de CDU:
Julia Klöckner
Was tot aan de deelstaatverkiezingen van 13 maart de meestgenoemde kandidaat om Merkel op te volgen. Door zich te distantiëren van Merkel in de vluchtelingencrisis nam ze een grote gok en verloor. Wijnkoningin Klöckner is een charismatische vrouw die het erg goed doet in de media. Tegen haar spreekt een gebrek aan landelijke of Europese politieke ervaring.
Wolfgang Schäuble
Wordt al jaren genoemd als kanselierskandidaat. De huidige minister van Financiën is de langszittende parlementariër in de Bondsdag (sinds 1972!) en heeft verschillende ministersposten gehad. Binnen zijn eigen partij is hij echter populairder dan daarbuiten. Met zijn harde opstelling in de Griekse schuldencrisis en heeft hij veel krediet in Europa verspeeld. Bovendien is Schäuble met zijn 73 jaar niet de geijkte kandidaat om de partij en Duitsland een moderner gezicht te geven.
Ursula von der Leyen
Von der Leyen was tot het begin van deze regeerperiode de meest genoemde opvolger van Merkel. De huidige minister van Defensie kwam echter in de problemen door berichten over de miserabele staat van het Duitse leger en vermeende plagiaat (waarvan ze onlangs is vrijgesproken). Nu is het stil rondom haar persoon en lijkt ze zich vooral te concentreren op haar werk als minister.
Thomas de Mazière
De huidige minister van Binnenlandse zaken werd in zijn vorige ministerschappen als brekebeen gezien. De laatste tijd is hij positiever in beeld. Hij moest stelling nemen na de gebeurtenissen in Keulen, was de minister achter de nieuwe integratiewet en verantwoordelijk voor binnenlandse grensbewaking. Dat deed hij volgens velen in de partij niet onverdienstelijk. Toch geldt de Mazière als een eigengereide en soms onnavolgbare man en krijgt hij de kritiek dat hij meer politicus is dan bestuurder. Van alle vier genoemde kandidaten komt hij het minste in aanmerking als kandidaat.
