De mini-conferentie Wahrheitspresse (24 – 25 november) werd georganiseerd door het Goethe instituut in Amsterdam, het Duitslandinstituut in Amsterdam en het Zentrum für Niederlande-Studien in Münster. De sprekers: Dr. Markus Wilp (Zentrum für Niederlande-Studien Münster), Linda Bos (Universiteit van Amsterdam), Dr. Paula Diehl (Humboldt-Universität zu Berlin), Thomas Kirchner (Süddeutsche Zeitung), Martin Sommer (de Volkskrant), Wouter Meijer (NOS), Andreas Speit (taz), René Cuperus (Wiardi Beckman Stichting), Tilmann Bünz (ARD), André Krause (Zentrum für Niederlande-Studien Münster), Joost van Spanje (Universiteit van Amsterdam) en Job Janssen (Duitslandnieuws.nl)
Voordracht Job Janssen: Een stem op de AfD is meer dan angst alleen
Bekijk hier de lezing in het Duits. Scroll naar beneden voor de Nederlandse tekst.
‘De bom tikt’
Mijn godsdienstleraar op mijn middelbare school in Venlo liet ons tijdens de les kijken naar de Duitse serie: ‘De bom tikt’. De TV-serie vertelt het verhaal van de werkloze jongeman, Ralph, uit een fictief Oost-Duits dorp, die zich uit uitzichtloosheid aansluit bij een groep neo-nazi’s en de meest verschrikkelijke dingen doet. De leider van de groep, Lessink, was een overtuigende spreker en bood Ralf de geborgenheid van een groep.
Ik was geschokt door het grove geweld maar vooral door het gemak waarmee Ralph, eigenlijk een goede en slimme jongen, zich tot zulke daden liet verleiden. De serie maakte mij op een indrukwekkende manier duidelijk dat angst, demagogie en het verlangen naar autoritair leiderschap een levensgevaarlijke mix is. Het Duitse na-oorlogse credo: Nie Wieder wasemde dan ook uit elke porie van van deze film.
Na het zien van deze serie liep ik lijkbleek de klas uit. In de weken daarna ging ik op zoek naar de Venlose Ralhps. Daartoe had deze serie namelijk verplicht.
Pim Fortuyn
Negen jaar na het zien van ‘de bom tikt’ was daar ineens Pim Fortuyn. Ik was inmiddels negentien en mij politiek aan het oriënteren. Enkele weken daarvoor had ik mij aangemeld als lid van de Partij van de Arbeid, dat waren mijn ouders tenslotte ook. Maar Pim Fortuyn deed iets met mij. Niet alleen zijn opvallende verschijning, zijn openheid, humor en eloquentie maar ook de thema’s die hij aansprak raakten bij mij een snaar. Als hij sprak, kon ik simpelweg niet wegzappen. Wat maakte hij de politiek ineens ongelooflijk spannend en wezenlijk.
Van de Europese Unie wist ik toen eigenlijk niets, behalve dat het goed was. De ultieme garantie van Nie wieder. In Fortuyns kritiek op de multiculturele samenleving en de islam, zeg ik u in alle eerlijkheid, voelde ik dat hij beet had. Maar het voelde ongemakkelijk. Fortuyn ontvlamde bij mij een binnenhuidse strijd die tot op de dag van vandaag voortwoekert. Ik begreep dat Europa niet écht van ons was en dat het met de integratie van minderheden, en opvallend vaak met tweede en derde generatie Marokkaanse en Turkse leeftijdsgenoten, niet de goede kant op ging.
Was ik dan nu ineens die Venlose Ralph waarnaar ik op zoek was? Laat ik mij nu ook door angsten leiden? Ben ik net als Ralph vatbaar voor demagogen die mij in vanalles en nog wat kunnen laten geloven?
Minderheden, Europa en de verzorgingsstaat
Ik geloof het niet. De Fortuynrevolte, en alle Europese populistische revoltes daarvoor en daarna hebben, naast het uitbuiten van angsten, ook een inhoudelijke basis. Daar mogen we onze ogen niet voor sluiten. Hoewel rechtspopulisten in Europa, in Nederland en Duitsland, onderling flink van elkaar verschillen, hebben ze allemaal een probleem met niet-westerse minderheden, Europa en het uithollen van de verzorgingsstaat. Ik loop ze kort met u door.
Fortuyn had natuurlijk een punt toen hij zei dat het toenmalige idee van de multiculturele samenleving niet werkte. Integratie met behoud van eigen identiteit is in een liberale westerse democratie onverenigbaar met veel van de waarden van niet-westerse migranten. We kennen allemaal de voorbeelden: opvattingen over homoseksualiteit, het latente antisemitisme en de positie van vrouwen om er drie te noemen. Dat was in zijn optiek niet alleen de schuld van die Turkse en Marokkaanse jongens maar ook van een lakse overheid, die nooit eisen had gesteld aan de binnenkomende migranten. De openlijk homoseksuele Pim Fortuyn had geen zin om de zwaarbevochten emancipatie nog een keertje over te doen. En geef hem eens ongelijk. Maar Marokkanen het land uit werken, zoals Wilders voorstelt, was niet aan hem besteed. Het zijn onze rot-marokkanen’, zei hij met het nodige gevoel voor humor.
In de afgelopen decennia hebben de regerende partijen in Nederland en Duitsland de verzorgingsstaat voortdurend uitgehold. Daar hebben alle grote volkspartijen aan meegedaan. Het neoliberale Angelsaksische gedachtegoed van jaren tachtig en negentig zorgde ervoor dat de Partij van de Arbeid ‘haar ideologische veren afschudde’ en deed SPD-kanselier Gerhard Schröder het hervormingspakket Agenda 2010 besluiten. In beide landen werd de arbeidsmarkt radicaal geflexibiliseerd en werd het sociale vangnet uitgedund. Allemaal onder het mom van Thatchers TINA-politics: There Is No Alternative. We zouden het in Europa immers afleggen tegen de goedkope Asian Tigers. De homo-economicus als uitgangspunt van alle politiek.
De Europese Unie zou ons als economische supermacht beschermen tegen oorlogen en economische crises. Niet stabiele nationale democratieën an sich maar economische interdependentie van de lidstaten was volgens onze politici de enige ultieme garantie voor Nie Wieder. Nationale soevereiniteit werd via een salamimethode naar Brussel overgedragen, telkens een plakje meer. Vanaf de oprichting van de Economische Gemeenschap voor Kolen en Staal in 1952 tot aan het verdrag van Maastricht in 1993 gebeurde dat op basis van permissive consensus. Het idee van permissive consensus houdt in dat politici het niet nodig vonden om de bevolking te raadplegen bij het maken van afwegingen en beslissingen in en over Europa. Een publiek debat was niet nodig, mensen waren immers gebaat bij vrede in Europa.
Maar wisten mensen, behalve het Europa-zorgt-voor-vrede-frame, eigenlijk wel écht wat er in Europa gebeurde? En áls mensen het hadden geweten, hadden ze er dan mee ingestemd? Of verliep de overdracht van nationale soevereiniteit misschien zo gefaseerd, ingewikkeld en diffuus dat niemand het doorhad. Gedurende de Foruynrevolte begreep ik het in ieder geval niet. Europa is immers goed.
Duitse media en de rechtspopulistische revolte
Ik wil u graag tonen hoe ik denk dat Duitse media het populistische fenomeen betrachten. Ik citeer daarom Anja Reschke, de eindredacteur binnenlandse politiek van de Norddeutsche Rundfunk NDR in een uitzending over de werkwijze van populisten op 13 oktober van dit jaar. Het volgende citaat is voor mij exemplarisch voor de manier waarop Duitse media de populistische revolte uitleggen:
“Angst ist das stärkste Gefühl im Menschen. Und genau darauf zielt die Rhetorik der Populisten ab. Sie ist universell, man kann sie überall hören. In den USA, In Frankreich, den Niederlanden, Großbritannien und bei uns sowieso. Sie verfolgt eine ganz bestimmte Dramaturgie, eigentlich wie im großen Hollywoodfilm. Als erstes geht es Angst zu schüren. Am besten geht das wie bei jedem Blockbuster mit einer Katastrophe. Danach wird eine Schippe drauf gelegt. Wie bei jedem Hollywoodfilm droht nicht geringeres als der Untergang. Und jetzt kommt die dramatische Wendung. Die Helden die uns erlösen, diejenigen die als einzige das Problem erkennen und ansprechen. Unsere Rettung! Wenn Menschen denken, dass Donald Trump als einzige die Wahrheit sagen würde, ist das Absurd. Weil niemand nachweislich so viel gelogen hat. Fakten verlieren ihre Wert. Sie werden zur Verhandlungsmasse. Die Wahrheit wird ersetzt mit gefühlte Wahrheit und damit lässt sich trefflich Politik machen.”
Reschke heeft natuurlijk gelijk wanneer ze zegt dat angst een rol speelt en populisten met het gebruik van hyperbolen en doemscenario’s politiek bedrijven. Maar vertelt ze hier eigenlijk wel het hele verhaal? Ik geloof van niet.
Reschke suggereert namelijk dat een stem op een rechtspopulist een volstrekt irrationele keuze is. Rechtspopulisten kunnen namelijk volgens haar, net als in een Blockbuster, mensen in alles doen laten geloven. Het is fictie. Angst is het sterkste gevoel in mensen volgens haar, de demagoog blaast het probleem op en presenteert zichzelf vervolgens als de held die het probleem zal oplossen. Feiten doen er dus niet meer toe, de waarheid is namelijk ‘gevoelde waarheid’. Hiermee volgt Reschke, zij het in een zeer intelligente en eloquente vorm, dezelfde analogie als de TV-serie ‘de bom tikt.’
Rationaliteit van de rechtspopulistische kiezer
Een stem op een populist is allesbehalve irrationeel. Ik noemde u eerder al de drie inhoudelijke punten waar de Europese rechtspopulisten zich op concentreren: het probleem met niet-westerse minderheden, de Europese Unie en het uithollen van de verzorgingsstaat. Als rechtspopulisten ons op Hollywood-achtige wijze in alles kunnen doen laten geloven, waarom komen deze drie thema’s dan telkens terug? Was mijn gevoel tijdens de Fortuyn-revolte dan ook een gevoelde waarheid? Na het zien van Reschkes filmpje voelde ik mij, heel even maar, weer die negentien jarige Ralph uit Venlo.
Maar laten we eerlijk zijn. Zijn het niet veel van de huidige kiezers van rechtspopulisten die het meeste last hebben gehad van de uitholling van de verzorgingsstaat, of bang zijn er in de toekomst last van te krijgen? Zijn zij het niet die door het openen van de Europese binnengrenzen het hardste moeten concurreren met goedkope arbeidskrachten uit Oost-Europa, of bang zijn het in de toekomst te moeten? En zijn zij het niet die zich uit onze grote stadswijken voelen gejaagd door het samenklitten van grote groepen niet-westerse migranten, of bang zijn dat hun buurt de volgende is? Zijn hun angsten echt louter ‘gevoelde waarheden’?
Er is nog een tweede reden waarom een stem op een rechtspopulist allesbehalve irrationeel is. In heel Europa beheersen de populisten de politieke agenda. In Duitsland, waar de AfD nog in de kinderschoenen staat, zie je dat nog veel duidelijker dan in Nederland. Hier zijn gevestigde partijen meer gewend aan politieke nieuwkomers en hoort de PVV inmiddels tot het establishment.
Reacties van het establishment
De komst van een electoraal succesvolle nieuwkomer, populist of niet, lokt vier type reacties uit bij geëtableerde partijen. Die worden prachtig beschreven in een promotieonderzoek van de Nederlander Simon Otjes over het effect van de toetreding van nieuwe partijen tot de politieke arena op bestaande partijen en het partijenstelsel:
De eerste type reactie heet Attention Differentiation. Een gevestigde partij negeert de nieuwkomer en zijn thema’s in de hoop dat het van de agenda verdwijnt. Over Thema’s die eerder belangrijk waren voor de gevestigde partij, wordt nu gezwegen. In Duitsland was deze reactie, zeker in het begin van de AfD-revolte in 2013 en 2014, te zien bij de CDU. Waar linkse partijen probeerden de toen nog anti-euro partij AfD actief te bestrijden, hoorde je vanuit de pro-Europese christendemocraten nagenoeg niets.
De tweede type reactie luidt Position Differentiation: de gevestigde partij neemt positie in tegen de standpunten van de nieuwkomer. De partij drijft af in de tegengestelde richting van de nieuwe partij. Deze reactie zie je vooral bij sociaal-liberale partijen die zich positief willen spiegelen ten opzichte van rechtspopulistische of conservatieve nieuwkomers. In Duitsland zie je de Groenen en de Ralf Stegnerflank van de SPD op deze manier op de AfD reageren. Zij benadrukken meer dan voorheen hun kosmopolitische en sociaal-liberale uitgangspunten dan voor het AfD-tijdperk.
De derde reactie is die van Position Imitation: de gevestigde partij neemt direct posities over van de politieke nieuwkomer. De gevestigde partij wordt meestal direct electoraal door de nieuwkomer bedreigd. Dat kan in Duitsland maar een partij zijn, de CSU. Enkele weken geleden kondigde die partij de strijd aan tegen de politieke islam. In exact dezelfde woorden die ik hoorde op het AfD-partijcongres in Stuttgart in mei dit jaar.
De vierde reactie vind ik de meest interessante. Attention Imitation: de gevestigde partij voelt zich gedwongen om meer aandacht te geven aan het door de nieuwkomer geagendeerde thema maar kiest vervolgens een andere inslag en andere oplossingen. Om een voorbeeld te noemen: een rechtspopulistische partij heeft een probleem met Europa en wil dat zijn land de Europese Unie verlaat. De soevereiniteit hoort volgens de rechtspopulist bij de natiestaat te liggen. De gevestigde partij voelt zich (electoraal) gedwongen de euroscepsis serieus te nemen maar concentreert zich vervolgens op het terugdringen van de Brusselse bureaucratie.
Denk even terug aan Sigmar Gabriels pleidooi voor meer sociale uitgaven voor de autochtone bevolking temidden van de vluchtelingencrisis. Maar ook de CDU wilde tijdens de vluchtelingenstroom van afgelopen zomer laten zien dat ze de zorgen van mensen serieus neemt. Er kwam een strenge meedoen-of-wegwezen integratiewet. Bovendien werd er een zeer omstreden deal met Turkije gesloten om de vluchtelingen kost wat kost buiten de deur houden. Merkel koersvast? Ik dacht het niet.
Legitimiteit van de AfD
Elke gevestigde partij in Duitsland spiegelt zich momenteel op een van de bovengenoemde manieren aan de AfD. Hiermee legitimeren zij niet alleen het bestaan van de rechtspopulisten; euroscepsis en anti-migratie standpunten vinden via de Position Imitation van de CSU direct hun weg in de regering. Omdat de CDU en SPD zich gedwongen voelden deze thema’s serieus te nemen, Attention Imitation, ontstaat er zogenaamde Policy Gap. De regering moet wel handelen. De SPD en CDU begrepen immers toch de zorgen van burgers?
Denkt u dat Merkel haar principes als hoeder van de liberale democratie en rechtsstaat ook zo makkelijk op het spel had gezet in een omstreden vluchtelingendeal met Turkije zonder een AfD? Denkt u ook niet dat Merkel een deel van de Griekse schulden zou hebben kwijtgescholden zonder een hijgende AfD in haar nek?
De kiezers van de AfD zien dit ook. Zij zijn niet louter die bange irrationele Blockbuster-kijkende konijntjes zoals Anja Reschke het rechtspopulistische electoraat afschilderde. Zij zien door hun stem op de AfD de Duitse politiek hun kant op bewegen: het begrenzen van de overdracht van nationale soevereiniteit aan de Europese Unie, het herstellen van het sociale vangnet en de grenzen dicht voor niet-westerse migranten.
Misschien niet de door u en mij gewenste richting, maar wel die van veel AfD-kiezers! En dat zien de Duitse media tegenwoordig ook. Waar er twee jaar geleden nog werd gezegd dat de AfD geen oplossingen heeft en alleen maar problemen aankaart, zeggen diezelfde media tegenwoordig dat de AfD louter makkelijke oplossingen biedt.
Frauke Petry, Beatrix von Storch en Björn Höcke, die ik alledrie heb geïnterviewd, maakten mij meermaals duidelijk dat zij niet in de Bondsdag of de regering hoeven te zitten om de koers van Duitsland te veranderen. En ze hebben gelijk!
Blinde vlek van Duitse media
Waarom doen Anja Reschke en zoveel Duitse journalisten dat dan? Ik vermoed omdat het een makkelijke uitweg biedt om de eigen blinde vlek niet onder ogen te hoeven komen. Wanneer een stem op de AfD een irrationele -op angst gebaseerde- keuze is, wordt het dus ongrijpbaar en hoef je de inhoudelijke oorzaken achter de populistische opstand niet onder ogen te komen. Thema’s die de Duitse journalistiek eigenlijk zelf had moeten agenderen.
Precies om deze reden werd de AfD in 2013 en 2014, toen nog een anti-europartij, in de extreemrechtse hoek gezet. En wat hebben de Duitse media zichzelf daarmee ongelooflijk in de vingers gesneden. Na de gebeurtenissen op oudejaarsavond in Keulen zijn veel Duitse media met een uitgebreid zelfonderzoek begonnen. Nu de snel radicaliserende AfD een serieus probleem heeft met extreemrechtse partijleden, komt de ‘bruine kritiek’ -nu het nodig is- niet meer aan. Sommige Duitse journalisten overcompenseren zelfs en besteden wel heel erg veel aandacht aan de AfD en de oorzaken achter de populistische revolte. Ook hierdoor wordt het bestaan van de rechtspopulist gelegitimeerd.
Aardverschuiving AfD
Vanuit Nederlandse optiek is de AfD een bijzonder amateuristische, gespleten en tactloze partij. Geen Frauke Petry of Björn Höcke komt in de buurt van Fortuyns charme, eloquentie en intellect. Beatrix von Storch of Alexander Gauland halen het niet bij het tactische vernuft van Geert Wilders. Het na-oorlogse democratische systeem van checks and balances zorgt ervoor dat het voor de AfD veel lastiger is, in vergelijking tot Wilders en Fortuyn in Nederland, om een landelijk podium te krijgen. Bovendien heeft de AfD last van een breed ‘democratisch front’ van Duitse media, politici en academici.
Dat binnen deze context de AfD het onbehagen in Duitsland zo’n grote stem weet te geven, vind ik dan ook niet minder een aardverschuiving dan de Brexit of de verkiezing van Donald Trump tot president-elect van de Verenigde Staten. En de opstand is Duitsland is nog maar pas begonnen.
Wezenlijke vragen
In de TV-serie ‘de bom tikt’ zie ik tegenwoordig iets heel anders. Het laat mij zien dat in Duitsland het nationaalsocialisme hét negatieve referentiepunt is van alle politiek. Ik ben gaan begrijpen dat het rationele anti-ideologische karakter van het Duitse politieke debat, en laten we eerlijk zijn; het tot voor kort doodsaaie Duitse politieke debat, hierin zijn oorsprong vindt. De ratio als wapen tegen ‘gevoelde waarheden’. Maar zo’n simpele tegenstelling is het dus niet.
Leuk of niet, rechtspopulisten zetten wezenlijke vragen op de agenda. Je zou zeggen dat het gevestigde partijen dwingt om ook over wezenlijke zaken te praten. Toch zien we nog altijd de Position Imitation en Attention Imitation van de grote volkspartijen. Wat betekent de natiestaat voor mijn identiteit? Wat betekent de komst van niet-westerse migranten voor onze liberale democratische cultuur? Is het huidige politieke partijenstelse met zo weinig leden nog wel legitiem in de Digital Age ? Is de Europese Unie nog altijd een garantie voor vrede of juist een bron van onvrede? Ik vind dat spannende vragen. Vragen waarmee Pim Fortuyn mijn binnenhuidse strijd aanwakkerde.
Ik zou politici en u willen oproepen om het debat ook principieler en ideologischer te gaan voeren. Tegenstellingen en polarisatie horen thuis in een democratie. Laten we ervoor zorgen dat we over twintig jaar kunnen zeggen dat de opkomst van het rechtspopulisme een correctie was op slaapverwekkende, doorgerationaliseerde en elitaire politiek van vandaag de dag. Dat inspireert niet alleen mij als publicist maar misschien ook vele Ralphjes van deze wereld.
